Bugün siz değerli takipçilerimizin karşısına tarih kokan bir yazı ile çıkıyoruz. Osmanlı Hariciyesinde Ermeniler, Taceddin Kayaoğlu’nun Türk Tarih Kurumu’ndan yayınlanmış “Osmanlı Hariciyesinde Gayr-i Müslimler” kitabı kaynak alınarak derlenmiş bir yazımız. Hariciye yani günümüz Türkçe’si ile Dışişleri… Yabancı devlet ve kuruluşlarla ilişkileri yöneten, kurduğu ilişkilerle dış politikaya yön veren kurum. Kitapta Taceddin Bey 1852-1925 yılları arasını incelemiştir.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde 74 yıl boyunca 234 gayr-i müslim memuriyet yapmıştır. Cumhuriyet tarihi boyunca sadece 28 milletvekili çıkarabilen gayr-i müslimlerin maalesef yeteri miktarda temsil edildiği pek söylenemez. 23 Haziran 2015 seçimlerinde milletvekili seçilen Garo Paylan, Selina Doğan, Feleknas Uca ve Markar Esayan 80 yıl boyunca gayr-i müslim milletvekili sayısı 24 iken 28’e çıkmasını sağlamışlardır. Süryani milletvekili Erol Dora ise 2011 yılından itibaren milletvekili olarak halkına hizmet eden diğer bir gayr-i müslimdir. İlerleyen günlerde Cumhuriyet tarihi boyunca Gayr-i Müslim milletvekilleri ile yine karşınızda olacağız..

Önsöz

Devletin en önemli merkez teşkilatlarından birisi şüphesiz hâriciyelerdir. Bir devletin devletlerarası ilişkilerini düzenlemesi, geliştirmesi, dış politik arenada aktif rol alabilmesi için köklü bir geleneğe ve sağlam teşkilat yapısına sahip bir Hâriciyeye ihtiyaç duyacağı muhakkaktır.

Kitapta yer alan gayrimüslim Hâriciye memurlarına bakıldığında yabancı dil bilmenin farklılığı özellikle göze çarpan hususlar arasında yer alacaktır. En azı iki dil bilen memurların çoğu dört-beş, bazıları sekiz-dokuz dil biliyordu.

Gayrimüslim memurların hemen tamamına yakını Hâriciye Nezareti’ndeki Tahrîrât-ı Hâriciye Kalemi’nde stajyer olarak göreve başlayıp, daha sonra imkân ve kabiliyetleri nispetinde Müsteşarlığa, hatta Hâriciye Nâzırlığına kadar yükselebilmişlerdir. Devletin diğer birimlerinde olduğu gibi Hâriciye’de de gayrimüslüm memurlar bir hayli yekun tutmakta, bütün birimler görev yapabilmekte, devletin en mahrem ve en yüksek noktalarına kadar gelebilmekte idiler.

Kitaba aldığımız 234 adet gayrimüslim memurun sayısal dökümleri :

Osmanlı Hariciyesinde Ermeniler

Agop [Hagop] Babikyan Efendi

Osmanlı Devleti’nin Ermeni milletinden olup 23 Şubat 1856’da Edirne’de doğmuştur. İttihad ve Terakki Partisi’ne mensup tanınmış bir hukukçu ve devlet adamı olan Babikyan ilk tahsilini Edirne’deki Ermeni Mektebinde almıştır. 1908 tarihinde Tekirdağ Mebusu seçilir. 20 Temmuz 1909’da İstanbul’da vefat eder. Yeşilköy Ermeni Kilisesi bahçesine defnedilmiştir.

Agop [Hagop] Gırcikyan Efendi

XIX. asrın önemli Ermeni aydınları arasında kabul edilmektedir. Sadrazam Mustafa Reşid Paşa’nın da Fransızca öğretmenidir. Ömrünün büyük kısmını Sadrazam’ın yanında geçirir. Sorbonne Üniversitesi’nde siyaset derslerine devam etmiştir. Reşid Paşa sayesinde Paris sefaretinde 2. Tercüman olarak göreve başlamıştır. 1846 yılında Medaksapanutyun (İpekçilik) isimli eseri yazmıştır. Osmani ve Mecidi nişanları ile ödüllendirilmiştir.

Agop [Hagop] Parseğyan Efendi

Türkçe, Fransızca, İtalyanca ve Ermenice okuyup yazabilirdi.

Antranik Gırcikyan Paşa

Seçkin bir Hekim ve müderris olan Antranik Paşa 1819’da Beşiktaş’ta dünyaya gelmiştir. Askeri Tıp Mektebinden tıp diploması almıştır. Tıp diploması ile birlikte binbaşı rütbesini de almıştır.  1865 yılında Yarbaylık rütbesini almıştır.  3 Aralık 1894 tarihinde vefat etmiştir. Şişli Ermeni Mezarlığına defnedilmiştir.

Aris Fesciyan Efendi

Türkçe, Fransızca, Ermenice, Rumca ve Ulahça okur, yazar ve konuşurdu. Arapça, Farsça ve İngilizceye de âşinalığı vardı. Romanya Hükümeti tarafından 4 Kasım 1906’da beşinci rütbeden Couronne de Roumanie (Kuron dö Romani) nişanı ile ödüllendirilmiştir. 31 Temmuz 1907’de terfian Mütemayiz rütbesi , 29 Ağustos 1907’de üçüncü rütbeden Nişan-ı Âli-i Osmâni ile taltif edilmiştir.

Artaki Efendi

1864 yılında Trabzonda doğmuştur. Venedik Murad-Rafaelyan mektebide  ve iki sene de Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’de tahsil görerek  tasdikname almıştır. Türkçe, Fransızca, İtalyanca ve Ermenice yazabilirdi, İngilizce’ye aşinalığı vardı. Hâriciye Nezâreti Sicill-i Ahvâl Kalemi’ne girmiştir.

Artin Dadyan Efendi [Paşa]

Osmanlı Ermeni milletinden Barutçubaşı-zâde Ohannes [Hovhannes] Bey’in oğludur. Asıl adı Harutyun Karekin’dir. 1830 yılında İstanbul Yeşilköy’de dünyaya gelmiş Vezirliğe kadar yükselmiştir. Paris Sorbonne Üniversitesinde öğrenim görmüş. Türkçe, Ermenice ve Fransızca bilirdi.

Artin Dadyan Paşa, çeşitli tarihlerde İtalya, Papalık, İsveç, Norveç, Romanya, Rusya, Yunan ve Alman devletlerinden nişanlar almış, Fransa Devleti tarafından Legion d’Honneur ile ödüllendirilmiştir. Sırp devleti tarafından Takova nişanı, 2. Japonya Hükümeti tarafından birinci rütbeden Tresor Sacre nişanı ile ödüllendirilmiştir.

Sultan II. Abdülhamid’in sevgi ve güvenini kazanmıştır. Hâriciye Müsteşarlığı yaptığı dönemlerde Hâriciye Nezareti’nde kaleme alınan bütün yazılar veya yurt dışından gelen bütün evraklar onun tashihinden geçerdi.

Harutyun Artin Paşa

Bedros Berberyan Efendi

1855’te İstanbul’da doğmuştur. Dört sene kadar Mekteb-i Sultani’ye devam ettikten sonra Hasköy’de Şahnazaryan okuluna devam etmiş ve diplomasını almıştır. Türkçe, Fransızca ve Ermenice biliyordu. 1874 yılında stajyer olarak Tahrîrat-ı Hâriciye Evrak Odası’na girdi. 1890’da Rütbe-i Sâniye Sınıf-ı Sânisi almıştır. 1900 yılında üçüncü mertebeden Mecidi Nişanı almıştır.

Bedros Keresteciyan Efendi

Beşiktaş Sıbyan Mektebinde, daha sonra İzmir’de İngiliz Mektebinde, daha sonra Paris ve Muradyan mekteplerinde tahsiline devam edip diplomasını almıştır. Fransızca, İtalyanca, İngilizce biliyordu. “Tercüman-ı Ahvâl”ın başyazarı olmuş, “Mamul” mizah dergisinde çalışmış, “Gülizar” adlı eseri Farsçadan klasik Ermeniceye tercüme etmiştir. Türkçe ilk etimolojik sözlüğü 1912’de yeğenleri tarafından Londra’da yayınlanmıştır. Sözlüğün adı; “Quelques materiaux pour un dictionnaire etymologique de la langue Turque”dür.  1884’te dördüncü rütbeden Nişan-ı Osmani, 1895’te üçüncü rütbeden Nişan-ı Âli-i Osmâni ile ödüllendirilmiştir.

Kalust Gülbenkyan Efendi

29 Mart 1869 tarihinde İstanbul, Üsküdar’da doğmuştur. Fransa’da eğitim görmüş, daha sonra Oxford Üniversitesi’nden mühendislik diploması almıştır. 1900’de Irak’ta petrol yataklarının bulunmasında katkıda olmuştur. 1902’de İngiltere vatandaşlığına geçmiştir. 1911-1912 tarihlerinde Irak’ta bulunan petrolleri işletmek için Türk Petrol Şirketi’nin kurulmasına öncülük etmiştir. Onun tavassutu ile İngilizler Osmanlı Devleti’ne ait hisseleri satın almışlardır. Hisselerin el değiştirmesi sonucu ise kârdan  % 5 hisse alan bir ortak durumuna gelmiştir. 1930-1932 yıllarında Ermeni Genel Hayırsever Kurumu’na başkanlık yapmıştır. 20 Temmuz 1955’te Lizbon’da ölmüştür.

Kalust Gülbenkyan

• Boğos Manas
• [Aris]Dakes Efendi
• Dikran Çayyan Bey
• Dikran Demirciyan Efendi
• Dikran Hünkarbeğendiyan
• Diran Aleksanyan Bey
• Diran Dadyan Bey (Artin Dadyan Paşa’nın oğlu)
• Diran Krikor Noradukyan Bey
• Diran Lusarar Bey
• Eduar[Yetvart] Manas Efendi
• Eduar Mısırlı-zâde Bey
• Garabed Avyan Efendi
• Garabed Efendi
• Garabed Maşki Efendi
• Garabed Serkiz Hamamcıyan Bey
• Haçik Efendi
• Hımayak Sefer Efendi
• Horen Movses Yaldızcıyan Efendi
• Hovagim K. Reisyan
• Hrand Abro Efendi
• Hrand Bey Düzyan
• Hrand Noradukyan Efendi
• Istepan Melikyan Efendi
• Kapriel Noradukyan Efendi
• Karnik Efendi
• Kigork Bekâryan Efendi
• Krikor Efendi Hakimoğlu
• Krikor Hazar Efendi
• Krikor Margosyan
• Krikor Odyan Efendi
• Krikor Yaldızyan Efendi
• Levon Bey
• Levon Karakahya Bey
• Levon Kevorkyan Efendi
• Manuk Azaryan Efendi
• Mıgırdiç Norikyan Efendi
• Mihran Kavafyan Efendi
• Mihrtad Babayan Efendi
• Mihrtad Maksudyan Efendi
• Mikael Güllabyan
• Mike Efendi
• Minas Aram Bağdadlıyan Efendi
• Nerse Efendi
• Nerses Hayrabet Babayan Bey
• Nişan Civanyan Efendi (Edebiyat çevresinde “Horo” ismiyle tanınırdı)
• Nişan Sefer Efendi, Nurhan Ohan Efendi
• Ohan Bağdadlıyan Efendi
• Ohannes Kuyumcuyan Paşa
• Ohannes Majakyan Efendi
• Ohannes Nafilyan Efendi
• Ohannes Sakızyan Paşa
• Ohannes Şahin Efendi
• Ohannes Şekip Efendi
• Onnik maksudyan Bey
• Onnik Mineciyan Efendi
• Paskal Unciyan Efendi
• Pol Tahtacıyan Efendi
• Pozik Yusuf Azaryan Efendi
• Püzant Manas, Rupen Tavit Efendi
• Rupen Karakaşyan Efendi
• Rupen Manasyan Efendi
• Sahak Abroyan Efendi
• Sahak Efendi
• Sebuh Laz-Manas
• Sebuh Manas
• Sarkis Balyan Efendi
• Simon Çayyan Efendi
• Simon Papazyan Efendi
• Tade Andonyan Efendi
• Yervant Güllapyan Efendi
• Yervant Handanyan Efendi
• Yusuf Misakyan Efendi
• Zareh Demiryan Efendi
• Zenop Manasyan…

İlgili yazılarımızdan : Bayındırlık Bakanı Bedros Hallacyan Efendi ve Haydarpaşa Garının açılışı

Kaynak: Taceddin Kayaoğlu “Osmanlı Hariciyesinde Gayr-i Müslimler”