1915 tarihi sadece Ermeniler için acılarla dolu bir yıl olmamıştır. Osmanlı topraklarının diğer Hristiyan halkları da Ermeniler kadar olmasa da bu acıdan paylalarına düşenleri almışlardır. Ermeniler bu elim hadiseyi Çart / Aksor / Medz Yeğern olarak adlandırırken Süryaniler ise yaşadıkları büyük felaketi Seyfo diye adlandırmışlardır.

24 Nisan 2015 tarihi yaklaşmaktadır. Bir aydan kısa bir süre kalan Büyük Felaket’in 100. Yılı için yeni bir bölüm ile karşınızdayız. “1915’te Şehit Olan Ermeni Aydınları”. 1915 tarihinde öldürülen Aydınlarımız hakkında kısa bilgilendirme yazıları bulacaksınız. Aydınlarımızın bir çoğu 1908 tarihinde 2. Meşrutiyetin ilanı ile  Avrupa’dan veya Amerika’dan tekrar Osmanlı topraklarına dönmüşler.  Özellikle bu kişilerin eğitim aldıkları okullara, mesleklerine ve ulaşmış oldukları yüksek kültür seviyelerine de dikkat çekmek isterim. Aydınların listesini oluşturuken Teotik‘in 11 Nisan Anıtı isimli kitabını baz aldık. Teotik bu kitabı yazar, entelektüel dostlarının solmayan, ölümsüz anıları için hazırlamıştır. Basıldığı dönemde, 11 Nisan (24 Nisan’a denk gelmektedir) kitabının geliri 1915’te öldürülen aydınların eşlerine ve çocuklarına verilmiştir.

1915 Şehitleri’nin yer aldığı 11 Nisan Anıtı Kitabı

Aydınlarımız sadece Ermeni milletini değil Osmanlı’nın da eğitim, kültür ve ekonomik açıdan müreffeh seviyeye ulaşmaları için çaba sarfetmişlerdir. Bu idealist insanlar kendi doğdukları toprakları ve beraber yaşadıkları insanları düşünmeseler, yukarıda da belirttiğim gibi eğitim aldıkları veya yaşadıkları Avrupa ve Amerika’dan 2. Meşrutiyet ile tekrar yurtlarına dönmezlerdi.

Ermeni Aydınları :

Bu aydınlardan bazıları, Krikor Zohrab, Harutyun Şahrigyan, Dikran Kelegyan, Siamanto, Taniel Varujan, Rupen Zartaryan, Rupen Sevag, Dr. Nazaret Dağavaryan, Dr. Garabed Paşayan Khan, Sımpad Pürad, Hagop Terziyan ve niceleri…

1915 Şehitleri’nden Birkaçı

Bu vesileyle ben de 1915’te öldürülen Ermeni Aydınlarımızın ölümsüz anıları karşısında saygıyla eğiliyorum.

1915 Şehitleri

1- Krikor Zohrab:

1915 Şehitleri : Krikor Zohrab

1860 yılında İstanbul’da doğdu. Önce Hasköy Şahnazaryan daha sonra ise Galatasaray Lisesi’nde okudu. Hukukçu olarak uluslararası bir üne sahip oldu. Mimar-mühendis diploması aldı. 1892-1893 yılları arasında Hrant Asadur ile “Masis” gazetesini çıkardı. 1897’de ilk öykü kitabı “Kaybolan Bir Kuşak” yayınlandı.Diğer öykü kitapları “Vicdanın Sesi”, “Yaşam Olduğu Gibi”, “Sessiz Acılar” dır. “Tanıdık Simalar” yazı dizisinde Batı Ermeni yazarlarından Arpiyar, Yeğya Keçyan, Mırmıryan, Berberyan, Hrant Asadur ve Peder Vahan’ı tanıttı. Ermeni Ulusal meclisi Samatya delegesi, Osmanlı Meclis-i Mebusanı İstanbul milletvekili oldu. Sultan Hamit’in istibdat rejimi avukatlık yapmasını engelledi. Fransa’ya gitti. Meşrutiyetin ilanı ile geri döndü. 1908 yılı Ağustos ayında Taksim Bahçesindeki “Türk ve Ermeni Şehitlerini Anma” töreninde yaptığı muhteşem konuşma hafızalardan silinmedi.

Not: ErmeniKültür koleksiyonunda “Masis” gazetesinin 1900 yılına ait 12 aylık sayıları ciltlenmiş olarak bulunmaktadır. İlerleyen günlerde “Masis” gazetesinden de 1900 yılına ışık tutan yazılara ulaşacaksınız.

Birgün gazetesinden Nükhet Eren’in Krikor Zohrab için kaleme aldığı yazıdan…

…1892 yılında Masis adlı dergide yayınlanan Ceyran öyküsünde, Dağıstan’dan gelmiş Çerkes gençleri anlatırken şöyle diyordu Krikor Zohrab: “Sonsuz felaketlerle dolu bu yolculuk, ormandaki bütün ağaçları dalları budaklarıyla kökünden sürükleyen akıntılı bir nehirdeki anafor gibi, bütün bir milletin kalıntılarını söküp götürmüştü.” Kısa bir süre sonra kendisi dahil olmak üzere tüm Ermenilerin başına gelecekleri zerre kadar aklına getirmediği gibi, ülkesine duyduğu sonsuz güven ve gurur, devam eden satırlara yansıyordu: “Sonra akıntı, onları, topraklarından sürülen ırkları hüsnüniyetle kabul eden Osmanlı toprağına, buraya, İzmit civarına atmıştı.” Bu satırları yazdıktan 23 yıl sonra Zohrab’ın canına kıyanlar, Çerkes Ahmet ve arkadaşlarıydı…

Son Mektup

Osmanlı Meclis-i Mebusan’ında 3 dönem milletvekili olan, Krikor Zohrab’ın 1915’te Urfa’da öldürülmeden önce karısına yazdığı son mektuptan…

“Sevgilim, bir tanem, artık bizim için son perde başlıyor. Daha fazla gücüm kalmadı. Sağ kalmazsam, çocuklarıma son öğüdüm şu ki daima birbirini sevsinler, sana tapsınlar ve kalbini acıtmasınlar ve beni de hatırlasınlar.

Ermeni Kültür Koleksiyonumuzda bulunan Krikor Zohrab Eserleri :

Jamanak gazetesi tarafından yayınlanan Vicdan Sesleri

Krikor Zohrab – Vicdan Sesleri

Marmara gazetesi tarafından yayınlanan Yaşam Olduğu Gibi

Krikor Zohrab – Yaşam Olduğu Gibi

Aras Yayıncılık tarafından yayınlanan Öyküler

Krikor Zohrab – Öyküler

2-Harutyun Şahrikyan (Atom)

1860 yılında Şebinkarahisar’da doğdu. İstanbul’a gelip Galatasaray Lisesi’ni bitirdi.1890’larda Şahnazar’ın “Hayerenik” gazetesinde çalıştı. Trabzonda evlendi. Taşnakların ünlü “Azadamard” gazetesinde imzasız başmakaleler yayınladı. Osmanlı Meclisi-i Mebusanı İstanbul Milletvekili oldu. İttihad ve Terakki yöneticileri Harutyun Şahrikyan’a “Devlet Şurası” üyeliği teklif ettiler ancak kabul etmedi.

1915 Şehitleri : Harutyun Şahrikyan

Eserleri:

• Devlet Reformu ve Toprak Sorunu
• İmanımız
• Milli Anayasa
• Islahat Sorunu
• Evlilik Sorunu

 3- K. Khajag (Karekin Çakalyan)

1867’de İskenderiye’de doğdu. 1893 yılında İsviçre “Sciences Social”ı bitirdi. 1903 yılında Tiflis’te “Mışak” (Ekin) gazetesinin başına getirildi. 1906’da sosyalist gazetelere izin verilince Avedis Aharonyan ve Topçuyan ile birlikte “Haraç” (İleri) , “Alik” (Dalga) gibi gazeteleri kurdu. 1908’de tutuklandı. 1912’de Aharonyan, Avedis İsahakyan ile birlikte İstanbul’a geldi. 1913’te Samatya Ermeni Okulu’nda müdürlük yaptı.

1915 Şehitleri : K. Khajag

1887’de “Murc”, “Daraz”, “Mışak”gazetelerinde makaleleri yayınlandı.

Eserleri:

1896’da “Devrim Denen Temiz İşte Manevi Bir Ahlaksızlık” ve Halk Şairi “Kamar Katiba” kitaplarını yayınladı.

1904 yılında ise “Dacgastanda Vergiler” kitabını yayınladı. Bunların haricinde de başka kitapları da bulunmaktadır.

 4- Rupen Sevag ( Tıp Hekimi Rupen Çilingiryan)

15 Şubat 1885 tarihinde Silivri’de doğdu. Bardizag Berberyan Okulu’na a gitti ve 1905’te mezun oldu. İsviçre Lozan’da Tıp Fakültesinden mezun oldu. 1910’da Kilikya (Adana) Katliamından çok etkilenerek Kırmızı Kitabı yayınladı. “Son Ermeniler” şiiri birkaç yıl sonra vuku bulacak şehadetinin adeta habercisi olacaktı. Bakırköy’de askeri doktor olarak görevini sürdürürken diğer aydınlar gibi Çankırı’ya sürüldü.

1915 Şehitleri : Rupen Sevag

 5- Siamanto (Atom Yarcanyan)

Azadamard gazetesinde yazdı. Sembolik şiirin en usta temsilcisidir. Siamanto fikirden yola çıkarak duyguya, Taniel Varujan ise duygu ve tasvirden yola çıkarak fikre varmaya çalışır. Taniel Varujan da 1915 Şehitleri’ndendir.

1915 Şehitleri : Siamanto

6- E. Aguni (Haçadur Malumyan)

Ardzruni hayattayken onun fikirlerinden esinlenerek Mışag’ta yazmaya başladı. Troşag’ta E. Aguni takma adıyla yazıları çıktı. Kitleleri  etkileme yeteneği vardı ve 1904 Paris’te Jön Türkler ve Ermeniler Konferansına katıldı.

1915 Şehitleri : E. Aguni

İlerleyen  günlerde diğer 1915 Şehitleri aydınlarımız ile ilgili yazımız devam edecektir.

Ardziv Makriküği

Kaynakça: Teotik 11 Nisan Anıtı -Belge Yayınları

1915 Şehitleri’nin bulunduğu “11 Nisan Anıtı” kitabı Belge Yayınları tarafından bir sayfası Türkçe, bir sayfası Ermenice olarak tekrar basılmıştır.

11 Nisan Anıtı (Յուշարձան Ապրիլ 11ի): http://www.belgeyayinlari.com/detay.php?id=59